Szczeć pospolita (Dispacus fullonum)
Szczeć pospolita (Dispacus fullonum L., ang. Common teasel) – dwuletnia roślina należąca do rodziny szczeciowatych (Dispaceaceae), obejmująca swoim zasięgiem Europę, północną Afrykę i Azję Zachodnią. Rośnie na przydrożach, skrajach lasów, miejscach ruderalnych, w zaroślach i w pobliżu rowów, preferując przy tym gleby wapienne, nieco kamieniste, ale zasobne w azot. Osiąga wysokość od 50 do 200 cm. Łodyga jest wyraźnie kolczasta, a liście pomarszczone o nagim brzegu i kolczastym unerwieniu głównym. Liście są zrosłe w nasadzie. Natomiast inną charakterystyczną cechą szczeci pospolitej są kwiatostany uformowane na kształt stożkowatej główki. W literaturze roślina występuje pod inną nazwą łacińską: Dipsacus sylvestris.
Surowcem zielarskim jest liść oraz korzeń szczeci (Radix dispaci). Stosuje się również całe ziele szczeci. W przypadku zbioru liści można je przemyć wodą, a następnie suszyć w temperaturze 25–30°C, chroniąc je przed dostępem światła. Surowiec należy przechowywać w suchym pomieszczeniu o temperaturze pokojowej.
SKŁADNIKI AKTYWNE
- Liść
Irydoidy stanowią największą składową składników aktywnych w liściach (41,1 mg/g suchej masy). W liściach głównym irydoidem jest sylwestrozyd III (34,8 mg/g s.m. w I roku), następnie kwas loganowy (2,60 mg/g s.m. w I roku), kantleyozyd (2,38 mg/g s.m. w I i 11,83 w II roku). Oprócz nich wśród irydoidów występują swerozyd i loganina. Natomiast wśród polifenoli surowiec obfituje w kwasy fenolowe (kawowy, chlorogenowy) oraz w pochodne apigeniny i luteoliny. Wykryto również obecność flawonów: orientyny i izoorientyny.
Warto wiedzieć, że zawartość składników aktywnych zmienia się w zależności od wieku rośliny. Przykładowo zawartość sylwestrozydu III i kwasu loganowego spada w liściach, natomiast innych składników rośnie w II roku (kantleyozyd, kwas chlorogenowy).
- Korzeń
Tutaj irydoidy również stanowią największy udział składników aktywnych i niektórych z nich jest więcej niż w liściach. Wśród nich najwięcej jest kantleyozydu (ang. cantleyoside), następnie w mniejszej ilości jest kwas loganowy, sylwestrozyd III (10%), loganina (9%) i swerozyd (1%). Natomiast wśród polifenoli w korzeniu szczeci występują kwasy fenolowe (kawowy, chlorogenowy) jednakże jest ich na ogół mniej niż w liściu szczeci.
Wymienione powyżej składniki aktywne zostały zidentyfikowane przy użyciu metanolu lub etanolu jako ekstrahenta (dot. : orientyny i izoorientyny). Należy pamiętać, że na zawartość składników aktywnych mają wpływ warunki atmosferyczne i dostęp składników mineralnych.
DZIAŁANIE
Szczeć pospolita wykazuje działanie antybakteryjne, przeciwzapalne, cytoprotekcyjne, kościotwórcze i antyoksydacyjne. Ponadto działa moczopędnie, napotnie, oczyszczająco i antynowotworowo.
WŁAŚCIWOŚCI LECZNICZE
Obecnie szczeć pospolita stosowana jest głównie jako skuteczny lek ziołowy przeciwko zakażeniom Borrelia burgdorferi wywołującym boreliozę (sylwestrozyd III i IV). Aktywne jest zarówno ziele jak i korzeń szczeci. Poza tym stosuje się ją przy złamaniach kości (stymuluje wzrost tkanki kostnej) i fibromialgii (chorobie reumatycznej tkanek miękkich). Uważa się również, że rośliny z rodzaju Dispacus są pomocne w leczeniu osteoporozy (D. asper). Ze względów na aktywność hamującą aktywność acetylocholinoesterazy jest polecana w chorobach neurodegeneracyjnych takich jak choroba Alzheimera (najbardziej korzeń). Natomiast ze względu na właściwości hamujące działanie odwrotnej transkryptazy wirusa HIV-1 może być stosowana w leczeniu AIDS. W innym badaniu wykazano dosyć selektywne właściwości antynowotworowe glikozydów irydoidowych wobec komórek raka piersi (linia MCF7 i MDB-MD-231).
Ponadto z uwagi na zawartość kwasów fenolowych o właściwościach antyoksydacyjnych, hamowaniu powstawania uszkodzeń DNA i peroksydacji lipidów obydwa surowce chronią przed powstawaniem chorób metabolicznych: cukrzycy, miażdżycy i otyłości. Podobne właściwości wykazuje kwas loganowy, który poprzez zwiększenie jądrowych receptorów steroidowych z grupy PPAR (receptory aktywowane przez proliferatory peroksysomów) zwiększa metabolizm lipidów i obniża zaburzenia gospodarki lipidowej (dyslipidemia). Pomaga również przy zaparciach, braku apetytu oraz w prawidłowym funkcjonowaniu wątroby.
PRZECIWWSKAZANIA
Rośliny nie należy stosować w czasie trwania ciąży i karmienia piersią oraz u pacjentów z kamicą nerkową bądź niedrożnością dróg żółciowych. Podczas długotrwałej kuracji (np. leczenie boreliozy) może powodować utratę wody. Z tego powodu należy dbać o właściwe nawodnienie organizmu. Należy również zachować ostrożność u osób z chorobami serca, a u osób wrażliwych może powodować stan niepokoju (wpływ na układ nerwowy).
STOSOWANIE
Ze względu na zawartość irydoidów i związków fenolowych jako kluczowych składników aktywnych poleca się stosowanie naparu, odwaru lub nalewek z korzenia, liści lub ziela szczeci.
LITERATURA
I. Dietmar Aichele, Marianne Golte-Bechtle, tłum. Helena Terpińska-Ostrowska: Jaki to kwiat?. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa 1984. ISBN 83-09-00687-X.
II. Oszmiański J, Wojdyło A, Juszczyk P, Nowicka P. Roots and Leaf Extracts of Dipsacus fullonum L. and Their Biological Activities. Plants (Basel). 2020 Jan 8;9(1):78. doi: 10.3390/plants9010078. PMID: 31936189; PMCID: PMC7020454.
III. Saar-Reismaa P, Bragina O, Kuhtinskaja M, Reile I, Laanet P-R, Kulp M, Vaher M. Extraction and Fractionation of Bioactives from Dipsacus fullonum L. Leaves and Evaluation of Their Anti-Borrelia Activity. Pharmaceuticals. 2022; 15(1):87. https://doi.org/10.3390/ph15010087.
IV. https://hemlocklily.wordpress.com/2013/06/04/wild-teasel-dipsacus-fullonum-syn-dipsacus-sylvestris/
V. Źródło ryciny: 4028mdk09 – Own work, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=11118919