Szałwia lekarska (Salvia officinalis)
Szałwia lekarska (Salvia officinalis) – półkrzew z rodziny wargowych (Lamiaceae), pochodzący z krajów śródziemnomorskich skąd rozprzestrzenił i zadomowił się na pozostałą część Europy. Można go tam spotkać na suchych słonecznych zboczach i skałach wapiennych. Łodyga szałwii jest czterokanciasta, szarozielona i z licznymi włoskami. Może ona osiągać 75 cm wysokości. Szałwia lekarska wytwarza ogonkowe, waskoeliptyczne lub lancetowate liście ułożone naprzeciwlegle. Posiadają one zaokrągloną lub klinowato zwężoną nasadę, a ich brzeg jest drobno karbowany. Ponadto z obu stron liście wytwarzają szaro-srebrzyste włoski. Natomiast w maju w kątach liści pojawiają się fioletowo-niebieskie, dwuwargowe kwiaty grzbieciste, które zebrane są w nibyokółki.
Surowcem zielarskim jest liść Szałwii (Folium Salviae) lub szczyty jej pędów zbierane tuż przed rozwinięciem się kwiatów. Surowcem zielarskim może być również ziele szałwii (Herba Salviae), które ścina się nie tylko w maju, ale także w drugiej połowie sierpnia. W takim wypadku zbieramy jedynie górne części łodyg powyżej pierwszego rozgałęzienia. Zarówno liść jak i ziele szałwii należy suszyć w suchym i zacienionym miejscu. Przechowywać je należy podobnie: w suchym i zacienionym miejscu, ale jednocześnie w miarę chłodnym.
SKŁADNIKI AKTYWNE
Liść szałwii zawiera olejek eteryczny (1,5-2,5%), w którym występują głównie terpeny: ok. 50% tujonu oraz pineny, borneol, cyneol i kamfora. Ponadto zawiera on octan bornylu, triterpeny (skwalen) oraz seskwiterpeny (humulen i kariofilen). Poza tym liść szałwii zawiera garbniki pirokatechinowe (8-13%), saponiny triterpenowe (kwas oleanolowy, kwas ursolowy), gorycze (pikrosalwina (ok. 0,4%). Ponadto substancje estrogenne i kwasy polifenolowe (kwas chlorogenowy, kwas kawowy) oraz witaminy (tiamina, witamina C) i sole mineralne. Ziele szałwii posiada podobny skład jednakże w mniejszej ilości.
DZIAŁANIE
Szałwia lekarska wykazuje działanie przeciwwzdęciowe, przeciwskurczowe, ściągające, przeciwkrwotoczne (na naczynia wlosowate), zmniejszające przekrwienie błon śluzowych i skóry, antyseptyczne, antybakteryjne, przeciwzapalne, rozszerzające obwodowe naczynia krwionośne, estrogenne, przeciwpotne, ograniczające tworzenie się śluzu. Ponadto zmniejsza laktację, pobudza czynność macicy, działa hipoglikemicznie, antyoksydacyjnie i lekko żółciopędnie oraz pobudza trawienie.
WŁAŚCIWOŚCI LECZNICZE
Stosowanie wewnętrzne
Używa się jej u gruźlików, neurotyków, przy nadmiernej aktywności układu nerwowego. Ponadto u osób z nadczynnością tarczycy, przy obfitym nocnym poceniu się (jej skuteczność wykazano w badaniach wyciągu wodnego i alkoholowego).
Ponadto w schorzeniach układu pokarmowego – w biegunkach, stanach zapalnych błon śluzowych żołądka i jelit. Ze względu na zawartość cyneolu i tujonu oraz garbników i kwasów polifenolowych surowiec wykazuje działanie antybakteryjne i bakteriostatyczne wobec wielu patogenów (zwłaszcza saprofitycznych). Ponadto neutralizuje działanie szkodliwych metabolitów i toksyn egzogennych (znaczenie mają tu garbniki i triterpeny). Natomiast w mieszankach z innymi ziołami liść szałwii stosowany jest w uszkodzeniu wątroby przez szkodliwe metabolity i niektóre chemioterapeutyki.
Również przy niestrawności (pikrosalwina pobudza wydzielanie soków trawiennych). Jednocześnie przywraca prawidłową perystaltykę okrężnicy i przyswajanie składników odżywczych. Szałwia lekarska hamuje skurcze jelit (działa również rozkurczowo na zwieracz bańki wątrobowo-trzustkowej). W nadmiernej fermentacji jelitowej i gromadzeniu się gazów, a przez to również przy bolesnych wzdęciach. Przy hamowaniu drobnych krwawień w przewodzie pokarmowym (garbniki zmniejszają przepuszczalność ścian naczyń włosowatych).
Ze względu na dużą zawartość fitoestrogenów i właściwości antyoksydacyjne (hamuje starzenie), zalecana jest w okresie przekwitania. Z tego względu stosuje się ją przy zbyt skąpych miesiączkach (działanie estrogenne). Dodatkowo surowiec wykazuje dosyć silne działanie przeciwpotne (zwłaszcza przetwory alkoholowe lub ekstrakt płynny po odparowaniu etanolu). Efekt ten widoczny jest najbardziej po 2-3 godzinach od stosowania. Warto wiedzieć, że wyciągi te hamują również nadmierną laktację u karmiących matek. Ponadto ma pewne znaczenie w leczeniu cukrzycy, zwłaszcza w jej początkowym stadium, ze względu na lekkie działanie hipoglikemiczne.
Stosowana jest również jako przyprawa do dań mięsnych, serów i sałat. Ułatwia szczególnie trawienie dań mięsnych poprzez poprawę wydzielania soków trawiennych i perystaltyki oraz wypróżnień.
Stosowanie zewnętrzne
Szałwia lekarska jest znana i ceniona w chorobach jamy ustnej (ropne zapalenie dziąseł) i gardła (angina, zapalenie migdałków). Wykazuje przy tym działanie przeciwzapalne, ściągające oraz antybakteryjne w stosunku do wielu szczepów Gram-dodatnich (w tym antybiotykoopornych) i częściowo Gram-ujemnych. Z tego względu stosuje się ją w postaci płukanek z odwaru (zapalenie jamy ustnej i gardła). Ze względu na właściwości hamujące przekrwienie błon śluzowych można rozważyć jej zastosowanie w płukaniu jamy nosowej (wyłącznie rozcieńczony odwar z dodatkiem NaCl).
Zewnętrznie stosowana w postaci maści na ukąszenia owadów. Innym zastosowaniem jest przemywanie lub okładanie źle gojących się ran oraz w zapaleniu skóry i na czyraki oraz oparzenia I stopnia. Prawdopodobnie ze względu na zawartość fitoestrogenów olejek i liść szałwii zapobiegają nadmiernemu wydzielaniu sebum na skórze twarzy i głowy. Ponadto chronią przed wypadaniem włosów, łupieżem i nadmiernym rozszerzaniem się porów oraz odkażają skórę.
Wchodzi w skład mieszanek: Diabetosan, Tannosan, Septosan, Vagosan, Neopektosan i Pektosan; w preparatach – Astmosan i Gastrogran, a w formie wyciągu w płynie Herbogastron. Olejek eteryczny wchodzi natomiast w skład pasty Fitolizyna.
PRZECIWWSKAZANIA
Większe dawki wyciągu z szałwii stosowane przez dłuższy czas mogą wywołać wymioty, otępienie, kurcze kloniczne ze względu na obecność tujonu w jej olejku eterycznym. Nie jest zalecana dla kobiet w okresie ciąży oraz u epileptyków.
STOSOWANIE
W formie odwarów, naparów w tym do sporządzania płukanek, okładów oraz w mieszankach z innymi ziołami.
- Napar z liści szałwii (Infusum Folium Salviae) – 1 łyżkę liści na szklankę gorącej wody pozostawiamy pod przykryciem na 15 minut i przecedzamy. Napar pijemy po 1-3 łyżki 2-4 razy dziennie. Do użytku zewnętrznego zalecane jest dodanie 10-15 kropli Azulanu. Można go również stosować na skórę oraz do przemywania zewnętrznych narządów płciowych.
- Mieszanka na zapalenie jamy ustnej i gardła – równe ilości liścia mięty pieprzowej, liścia szałwii, ziela rumianku i ziela macierzanki należy wymieszać ze sobą i sporządzić napar z 1 łyżki mieszanki. Jest to mieszanka o nazwie Septosan, stosowana do płukania jamy ustnej i gardła, w zapaleniu dziąseł, stanach ropnych, w zapaleniu migdałków i anginie. Po odcedzeniu i rozcieńczeniu 1:1 można ją stosować do irygacji.
- Mieszanka przy nadmiernej potliwości ciała – 40 g liści szałwii, po 10 g liścia orzecha włoskiego i liścia melisy, po 20 g ziela skrzypu i ziela krwawnika mieszamy ze sobą. Następnie należy sporządzić odwar, który pijemy po pół szklanki 3 razy dziennie przy nadmiernej potliwości ciała.
- Wyciąg alkoholowy z szałwii – 200 g świeżych liści szałwii należy zalać 220 ml 50% etanolu i zmiksować. Następnie płyn należy odstawić na 30 min i przecedzić przez sitko. Należy go przechowywać w ciemnej butelce. Wyciąg przyjmujemy nakrapiana od 30 do 50 kropli w kieliszku wody od 2 do 4 razy dziennie jako środek pobudzający trawienie, hamujący pocenie się i laktację. Natomiast do płukania jamy ustnej i gardła należy używać pół łyżeczki na 1/4 szklanki wody.
LITERATURA
I. František Starý, Vaclav Jirasek, tłum. Aleksander Ostrowski: Rośliny lecznicze. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa 1982. ISBN: 83-09-00466-4
II. Aleksander Ożarowski Wacław Jaroniewski ROŚLINY LECZNICZE i ich praktyczne zastosowanie Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych Warszawa 1987
III. Władysław Walewski: Towaroznawstwo zielarskie. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. Warszawa 1985. ISBN: 83-200-0968-5.
IV. Penelope Ody, tłum. Małgorzata Garbarczyk: Uzdrawiająca moc ziół. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2008. ISBN: 978-83-7073-644-6
V. Aleksander (red.) Ożarowski: Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy. Państwowy Zakład wydawnictw Lekarskich. Warszawa 1983. ISBN: 83-200-0640-6
VI. Rudi Beiser, tłum. Wojciech Zahaczewski: Ziołowe szczęście. Wyd. Bellona. Warszawa 2015. ISBN 978-83-11-14422-4
VII. Edyta Überhuber, Jan Schulz: Leki z Bożej apteki, Chrześcijański Instytut Wydawniczy „Znaki Czasu” , Warszawa 2007. ISBN: 978-83-7295-093-2
VIII. Jadwiga Górnicka: Apteka Natury. Warszawa, AWM. ISBN: 83-85904-71-9
IX. Źródło ryciny: Tangopaso, Public domain, via Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=59529199