Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris)
Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) – wiecznie zielone drzewo z rodziny Sosnowatych (Pinaceae), występujące w strefie klimatu umiarkowanego półkuli północnej, a w Polsce jako drzewo pospolite. Jest to dosyć wysokie drzewo, osiągające do 40 m wysokości, nie mające specjalnych wymagań glebowych. Na dolnej części pnia sosna zwyczajna tworzy popękaną wielobocznie korę z wieloma obecnymi brunatnoczerwonymi bruzdami (u starszych okazów). Natomiast w wyższych partiach pnia oraz na starszych gałęziach kora sosny przybiera czerwonawożółtą barwę i łuszczy się tworząc cienkie warstwy przypominające papier. Liść sosny rośnie na kształt sztywnej szpilki, sinozielonej barwy o długości 4-5 cm (rzadko do 7 cm). Szyszki żeńskie występujące od 2 do 3, stożkowate o długości do 7 cm i do 3,5 cm szerokości. Początkowo są zielone, potem brązowieją i przybierają szerokojajowaty kształt, aby w końcu otworzyć się uwalniając oskrzydlone nasiona.
Surowcem zielarskim są pączki sosny (Gemmae Pini), które zbiera się pod koniec zimy lub wczesną wiosną (zanim zaczną pękać). Następnie suszy się je w temperaturze nie przekraczającej 35 °C. Niekiedy jako surowca o podobnych właściwościach używa się młodych pędów sosny. Ponadto otrzymywany przez hydrodestylacje igliwia i młodych pędów sosny – olejek sosnowy (Oleum Pini Sylvestris) oraz terpentyna (Oleum Terebinthinae) otrzymywana przez hydrodestylację balsamu sosnowego (pot. żywicy sosnowej). Natomiast kalafonia (Colophonium – jest to pozostałość po oddestylowaniu terpentyny) wykorzystywana jest m.in. jako składnik plastra nostrzykowego oraz jako topnik do lutowania elementów elektronicznych. Zastosowanie w lecznictwie ma również dziegieć sosnowy (Pix liquida Pini), który otrzymywany jest przez suchą destylację drewna sosnowego. Jest on jednakże rzadko stosowany, głównie ze względu na działanie uboczne i nieprzyjemny zapach. Natomiast bursztyn (Succinum) jest to stwardniała żywica, która pochodzi z drzew iglastych rosnących ok. 30 milionów lat temu, w oligocenie.
SKŁADNIKI AKTYWNE
a) Pączki sosny
Zawierają ok. 0,4% olejku eterycznego (α- i β-pinen, limonen, borneol). Pączki sosny zawierają ponadto gorycze, żywice, garbniki, witaminę C. Podobny skład chemiczny posiadają młode wierzchołki sosny.
b) Kora sosny
Kora zawiera od 3,6 do 6,3% garbników niehydrolizujących (skondensowanych), kwasy fenolowe (ferulowy, galusowy, cholorogenowy i kawowy). Ponadto zawiera niewielkie ilości olejku eterycznego i węglowodanów (do 1,8% cukrów).
c) Olejek sosnowy
W skład olejku wchodzi 40% mieszaniny α i β-pinenu i L-limonenu oraz borneol, octan bornylu, dwupenten i felandren.
d) Terpentyna – zawiera α i β-pinen (aż do 96%), kamfen, karen, cymen.
e) Kalafonia – stanowi mieszaninę diterpenowych kwasów żywicznych (m. in. kwas abietynowy i β-pimarowy), goryczy i śladowych ilości olejku eterycznego.
f) Dziegieć sosnowy – zawiera związki fenolowe (gwajakol, krezol, pirokatechol), węglowodory aromatyczne i kwasy żywiczne.
DZIAŁANIE
a) Pączki i młode pędy sosny – wykazują działanie wykrztuśne, przeciwskurczowe oraz łagodne antyseptyczne, napotne i moczopędne.
b) Olejek sosnowy – wykazuje działanie wykrztuśne, antybakteryjne, rozkurczowe
c) Terpentyna
poprawiające ukrwienie i lekkie antyseptyczne
d) Dziegieć sosnowy
antyseptyczne, przeciwgrzybicze,
WŁAŚCIWOŚCI LECZNICZE
Pączki sosny i rzadziej młode pędy ze względu na działanie wykrztuśne stosuje się w nieżytach górnych dróg oddechowych. Zawarte w nich składniki pobudzają ruch nabłonka rzęskowego oraz aktywność wydzielniczą błon śluzowych. Pomocne bywają w leczeniu objawów kaszlu, w chrypce, w bólu i stanie zapalnym gardła, a także w osłabieniu odporności (zawartość witaminy C). Ponadto ich preparaty są pomocne w leczeniu infekcji górnych dróg oddechowych, ponieważ działają antybakteryjnie. Natomiast w połączeniu z innymi ziołami stosuje się je w nieżytach żołądka, jelit i dróg moczowych. Ze względu na działanie antyseptyczne znajdują również zastosowanie w leczeniu niektórych chorób skóry. Stanowią składnik mieszanki moczopędnej (razem z zielem połonicznika, owocem jałowca, liściem rozmarynu, owocem róży, kwiatem dzikiego bzu, liściem melisy).
Olejek sosnowy stosowany jest głównie w schorzeniach dróg oddechowych w formie wziewów i kąpieli leczniczych (nieżyt gardła, krtani, nosa i oskrzeli). W stanach astmatycznych, napadach kaszlu czy pomocniczo w leczeniu zapalenia zatok z zalegającą wydzieliną. Wzmaga wydzielanie śluzu w oskrzelach, znosi uczucie duszności, wzmaga diurezę. i na niektóre dermatozy. W formie kąpieli stosowany jest także na niektóre dermatozy, sinicy kończyn, na owrzodzenia żylne oraz w nadwrażliwości nerwowej i w stanach bezsenności. W formie maści czy mazideł stosowany jest w nerwobólach, bólach i stanach zapalnych towarzyszących reumatoidalnemu zapaleniu stawów. Wewnętrznie stosowany jest głównie w formie preparatów złożonych. Wchodzi m.in. w skład pasty polecanej w kamicy nerkowej – Fitolizyna.
Olejek terpentynowy stosowany zewnętrznie wykazuje działanie antyseptyczne, poprawia ukrwienie skóry, delikatnie rozgrzewa. Stosuje się go podobnie jak olejku sosnowego w reumatoidalnym zapaleniu stawów i nerwobólach różnego pochodzenia. Ponadto ułatwia wchłanianie substancji w nim rozpuszczonych co ma znaczenie w medycynie i kosmetyce. Zawarty w nim α-pinen przyśpiesza gojenie ran oraz syntezę kolagenu w skórze. Stanowi składnik preparatów Capsiderm, Capsigel. Otrzymuje się z niej mieszaninę pinenów, które nie drażnią błon śluzowych, mogą więc być podawane doustnie (są składnikiem kropli Terpichol, które wykazują działanie żółciopędne i przeciwskurczowe oraz Terpinex działających moczopędnie i antybakteryjnie). Ponadto zawarte w olejku terpentynowym α- i β-pinen stanowią substrat w syntezie m.in. terpineolu, linalolu, geraniolu, myrcenu oraz kamfory syntetycznej.
Kalafonia służy natomiast do wyrobu maści i plastrów w celu poprawy ich konsystencji i przyczepności.
Dziegieć sosnowy ze względu na działanie antyseptyczne i przeciwgrzybicze bywa stosowany w niektórych dermatozach, w tym w grzybicy skóry, liszajach, łojotoku. Stanowi składnik maści siarkowej (Wilkinsona), która ma zastosowanie leczeniu chorób skórnych, w tym w zakażeniu świerzbowcem ludzkim. Natomiast w formie ekstraktów etanolowych stosuje się do sporządzenia płynów przeciw wypadaniu włosów o podłożu łojotokowym.
Bursztyn – stosowany jest czasem w formie preparatów opartych na spirytusie jako środek uspokajający oraz w bólach reumatycznych w formie wcierań.
PRZECIWWSKAZANIA
Odwar z pączków sosny lub młodych pędów w zalecanych dawkach nie wywołuje efektów ubocznych. Niektóre osoby mogą być uczulone terpeny zawarte w preparatach sosny zwyczajnej, w tym α-pinen (zwłaszcza w olejku terpentynowym i sosnowym). Natomiast ze względu na częściowe wchłanianie się składników dziegcia sosnowego może on powodować podrażnienie nerek (przy stosowaniu na dużym obszarze ciała).
STOSOWANIE
W formie odwaru, inhalacji, areozoli i jako dodatek do kąpieli. Olejek terpentynowy, kalafonia i dziegieć sosnowy stosowane są w formie maści.
- Odwar z pączków sosny (Decoctum Gemmae Pini) – pół łyżki rozdrobnionych pączków na szklankę ciepłej wody gotujemy na wolnym ogniu przez 2-3 minuty pod przykryciem, a następnie odstawiamy na 10 minut. Po przecedzeniu odwaru stosujemy go pijąc 1-3 łyżki 2-4 razy dziennie jako środek wykrztuśny. Odwaru używa się również do kąpieli leczniczych w osłabieniu organizmu i dermatozach (podobnie olejek sosnowy).
- Olejek sosnowy (Oleum Pini sylvestris) – do kąpieli stosujemy 1-2 łyżki olejku zmieszane z 3-4 łyżkami płynnego szamponu, wlewamy do wanny wypełnionej wodą do 1/3 objętości (temperatura 36-38 °C). Czas kąpieli powinien wynosić 10-15 minut. Stosuje się go również do inhalacji łącznie z olejkiem eukaliptusowym, lawendowym, miętowym (5-10 kropli na szklankę wrzącej wody, naczynie przykrywamy lejkiem i wdychamy parę przez niewielki otwór w lejku).
- Syrop z pączków sosny – świeżo zebrane pączki sosny należy przeciąć wzdłuż i ułożyć warstwami w słoiku. Następnie należy zasypać je cukrem w proporcji 1:1, a słoik lekko zakręcić lub przykryć gazą. Słoik należy następnie pozostawić na okres 2-3 tygodni w temperaturze pokojowej. Gdy pączki sosny puszczą sok należy je wymieszać i odstawić na okres 1-2 tygodni. Po odcedzeniu syrop stosujemy po 1 łyżeczce, kilka razy na dzień po posiłku. Ma on zastosowanie w leczeniu nieżytu gardła, jamy ustnej, krtani z towarzyszącym kaszlem i utrudnionym odkrztuszaniem. Można go stosować u dzieci i dorosłych. Pozostałe pączki można wykorzystać przygotowując orzeźwiający napój zalewając je letnią wodą.
LITERATURA
I. Aleksander Ożarowski Wacław Jaroniewski ROŚLINY LECZNICZE i ich praktyczne zastosowanie Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych Warszawa 1987
II. Władysław Walewski: Towaroznawstwo zielarskie. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. Warszawa 1985. ISBN: 83-200-0968-5.
III. Aleksander (red.) Ożarowski: Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy. Państwowy Zakład wydawnictw Lekarskich. Warszawa 1983. ISBN: 83-200-0640-6
IV. Źródło ryciny: Franz Eugen Köhler, Köhler’s Medizinal-Pflanzen – List of Koehler Images, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=255427