Droga do natury

Mniszek lekarski (syn. m. pospolity, Taraxacum officinale, ang dandelion) – to roczna roślina należaca do rodziny Astrowatych (Asteraceae, syn. Compositae). Jest rozpowszechniony w całej strefie klimatu umiarkowanego na półkuli północnej. Można go spotkać na łąkach, pastwiskach, trawnikach, przydrożach, polach, ogrodach, miejscach ruderalnych, a także w zaroślach. Jest to roślina preferująca gleby zasobne w azot. Mimo podobieństwa mniszek lekarski i mlecz polny są dwiema odmiennymi roślinami. Mniszek na każdej łodydze posiada tylko jeden osadzony na szczycie kwiat, natomiast mlecz posiada ich kilka. U dołu rośliny występują ząbkowane liście odziomkowe w kształcie rozety (bezlistna łodyga). Zarówno łodyga, jak i liść posiadają rury zawierające sok mleczny, który w kontakcie ze skórą pozostawia brązowe plamy. Kwiaty mniszka lekarskiego są żółte i mają języczkowaty kształt, a ich okres kwitnienia przypada od kwietnia do sierpnia, a czasem również do października. Natomiast owocostan mniszka lekarskiego stanowi kula puchu.

Surowcem zielarskim może być liść (Taraxaci folium), kwiat (Flos Taraxaci) lub korzeń mniszka pospolitego (Radix Taraxaci).

SKŁADNIKI AKTYWNE

• Korzeń mniszka lekarskiego zawiera inulinę (do 45%) i inne węglowodany złożone (w tym pektyny i śluzy), gorycze (taraksacyna w soku mlecznym), laktony seskwiterpenowe (w tym tetrahydroridentin B, taraxacolide-0-β-glucopyranoside, β-glukopiranozyd kwasu 13-dihydrotaraksynowego, ikserin D i laktukopikryna), trójterpeny (tarakserol, β-amyryna). Ponadto zawiera karotenoidy (luteina), fitosterole (β-sitosterol, taraksasterol), polifenole (w tym kwasy fenolowe: kwas kawowy, kaftarowy i cykoriowy). A także związki kauczukowe, kwasy tłuszczowe (kwas mirystynowy), cukry (glukoza, fruktoza i sacharoza), witaminy, sole mineralne i cholina.
• Kwiaty zawierają karotenoidy, triterpeny, a także liczne polifenole, w tym flawonoidy i flawony (kwercetyna, pochodne luteoliny: 7-O-glukozyd luteoliny i chryzoeriol) oraz kwasy fenolowe (kwas kawowy, chlorogenowy, kaftarowy i cykoriowy). Ponadto zawierają cukry redukujące i olejek eteryczny (niewielkie ilości).
• Liść mniszka zawiera polifenole (flawonoidy, izoflawony, antocyjany i katechiny), w tym kwas kaftarowy (2-O-kawoilochinowy). Ponadto prekursory witaminy A (karotenoidy) i E (tokoferole), sterole (stigmasterol, β-sitosterol), laktony seskwiterpenowe (β-glukopiranozyd kwasu 13-dihydrotaraksynowego), triterpeny (α-amiryna) oraz witaminy (tiamina, ryboflawina i niacyna oraz witaminę C) i minerały (żelazo, cynk, fosfor, potas, wapń i miedź), a także białka, tłuszcze i włóknik. Porównując ich skład do liści rokitnika zwyczajnego to mniszek lekarski zawiera więcej ogólnej ilości składników mineralnych oraz tokoferoli, jednakże zawiera mniej flawonoidów. Łodyga mniszka zawiera podobne składniki choć w mniejszej ilości.

DZIAŁANIE

a) Liść

Moczopędne, wzmagające pracę wątroby, żółciotwórcze, żółciopędne, przeciwskurczowe (na drogi żółciowe i woreczek żółciowy), poprawiające trawienie i metabolizm (przy otyłości). Ponadto działa moczopędnie, przeczyszczająco i hipoglikemicznie oraz witaminizująco.

b) Korzeń

Wzmacniające wątrobę, żółciopędne, wzmagające apetyt, moczopędne, przeczyszczające, przeciwreumatyczne, poprawiające przemianę materii i przeciwzapalne. Dodatkowo ze względu na obecność inuliny wykazuje działanie antynowotworowe, eliminujące patogeny jelitowe, leczące otyłość i przy osteoporozie.

c) Kwiat

Antyoksydacyjne, moczopędne, przeciwzapalne, hipoglikemiczne i przeciwcukrzycowe (wpływ na komórki β w trzustce), a także przeciwstarzeniowe.

WŁAŚCIWOŚCI LECZNICZE

Korzeń

Korzeń mniszka lekarskiego działa lekko przeczyszczająco na jelita, a oczyszczająco na wątrobę, przy czym pobudza jej funkcjonowanie, działa również przeciwskurczowo na przewody żółciowe, zwiększa wytwarzanie żółci i ułatwia jej odprowadzanie do dwunastnicy, ze względu na co, polecany jest przy chorobach metabolicznych (związanych z gromadzeniem się ubocznych produktów przemiany materii we krwi) i stosowany jest w schorzeniach wątroby i pęcherzyka żółciowego (zastój żółci, marskość wątroby, w zatruciach toksynami z uszkodzeniem wątroby, po przebytym wirusowym zapaleniu wątroby i pomocniczo w kamicy żółciowej) oraz na plamy wątrobowe. Wykazuje stosunkowo silne działanie moczopędne (usuwa także nadmiar związków azotowych w azotemii) oraz saluretyczne (usuwa nadmiar jonów sodu i potasu). Ma to znaczenie w leczeniu problemów z gromadzeniem się wody w organizmie, przy powstawaniu obrzęków, w niewydolności nerek, a pomocniczo również w leczeniu zapalania kłębuszków nerkowych, moczowodów i w kamicy nerkowej (szczawianowej i fosforanowej).

Polecany jest w przewlekłych chorobach skóry (opryszczka, egzema, trądzik i łupież), na czyraki, hemoroidy i przy zapaleniu stawów. Sok ze świeżego korzenia mniszka (Succus Taraxaci) zalecany jest w leczeniu chorób wątroby, przy chorobach metabolicznych, w tym otyłości i cukrzycy (obniża poziom glukozy we krwi). Tę ostatnią właściwość przypisuje się zawartości kwasu cykorowiego i chlorogenowego, taraksasterolu i laktonów seskwiterpenowych. Ponadto w innym badaniu wykazano, że wodny ekstrakt z korzenia wykazuje działanie antynowotworowe wobec komórek raka prostaty (linia DU-145). W badaniu tym użyto również ekstraktu z trawy cytrynowej, który w połączeniu z ekstraktem z mniszka wzmacniał działanie antynowotworowe innych związków (taksol i mitoksantron).

Korzeń mniszka wchodzi w skład mieszanek: Pulmosan, Diabetosan, Cholagoga II, Normosan, ziół krzemowo-cholinowych i Degrosanu.

Liść

Liście mniszka ze względu na działanie diuretyczne są stosowane w chorobach dróg moczowych i problemach z zatrzymaniem płynów w organizmie, a także lekko poprawiają czynność wątroby. Natomiast kwiat mniszka działa podobnie do korzenia i liści, ale działanie moczopędne i przeciwzapalne jest tu silniejsze po jego spożyciu. Ponadto zawartość goryczy w wyciągach z mniszka powoduje zwiększenie wydzielania soku żołądkowego, co poprawia trawienie. Dodatkowo ze względu na wysoką zawartość składników odżywczych (minerały i witaminy) może być stosowany u rekonwalescentów i osób o obniżonej kondycji fizycznej i zdrowotnej.

Sok z mniszka

Zewnętrznie sok z mniszka jest stosowany jest w zmętnieniu rogówki (w rozcieńczeniu do obmywania oczu) i na kurzajki, brodawki i piegi.

Kwiat

Kwiat mniszka lekarskiego posiada podobne właściwości jak liść, ale wykazuje silniejsze właściwości moczopędne. Chroni przed promieniowaniem UVB i związanym z jego działaniem – fotostarzeniem skóry oraz wykazuje działanie przeciwzapalne. Podobnie jak ekstrakty z liści, ekstrakt z kwiatów wzmaga ekspresję mRNA reduktazy glutationowej – syntezę glutationu. Dzięki temu niweluje działanie wolnych rodników. Ma to znaczenie między innymi w przemyśle kosmetycznym.

PRZECIWWSKAZANIA

Nie zaleca się stosowania przy biegunce.

STOSOWANIE

• Odwar z korzeni i kwiatów – 1 łyżkę korzeni i 1 łyżkę kwiatów mniszka należy zalać dwiema szklankami wody i gotować na wolnym ogniu przez 5 minut (pod przykryciem). Następnie całość należy przecedzić do szczelnego naczynia (np. do termosu). Odwar pijemy po ½ szklanki 2-3 razy dziennie 30 minut przed jedzeniem.
• Napar – 50g korzeni i liści wsypujemy do garnka z 1 litrem wody i gotujemy przez 2 minuty i pozostawiamy na 10 minut pod przykryciem, następnie napar należy przecedzić do termosu. Pijemy pół szklanki dziennie na 30 minut przed posiłkiem w chorobach dróg moczowych, żółciowych, w schorzeniach wątroby, niestrawności, żółtaczce, zaparciach, trudnościach z oddawaniem moczu, miażdżycy, trądziku młodzieńczym, w półpaścu i złej przemianie materii.
• Napar z kwiat – 1 łyżkę kwiatów zalać wrzątkiem do pełna szklanki i pozostawić pod przykryciem na 10 minut. Napar pijemy w zapaleniu i niedomodze jajników oraz w zaburzeniach miesiączkowania.

Ponadto młode liście można spożywać na surowo jako dodatek do sałatek, a prażone korzenie są stosowane jako dodatek do kawy. Natomiast mniszek lekarski w postaci ekstraktu stosowany jest do aromatyzowania produktów spożywczych takich jak napoje alkoholowe, sery, słodycze, wypieki czy desery lodowe.

LITERATURA

I. Jadwiga Górnicka: Apteka Natury. Warszawa, AWM. ISBN: 83-85904-71-9.

II. Władysław Walewski: Towaroznawstwo zielarskie. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. Warszawa 1985. ISBN: 83-200-0968-5.

III. Penelope Ody, tłum. Małgorzata Garbarczyk: Uzdrawiająca moc ziół. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2008. ISBN: 978-83-7073-644-6.

IV. Aleksander (red.) Ożarowski: Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy. Państwowy Zakład wydawnictw Lekarskich. Warszawa 1983. ISBN: 83-200-0640-6.

V. Dietmar Aichele, Marianne Golte-Bechtle, tłum. Helena Terpińska-Ostrowska: Jaki to kwiat?. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa 1984. ISBN 83-09-00687-X.

VI. W. Biel, A. Jaroszewska, E. Łysoń, A. Telesiński. The chemical composition and antioxidant properties of common dandelion leaves compared with sea buckthorn. Canadian Journal of Plant Science, 2017. 97(6): 1165-1174. https://doi.org/10.1139/cjps-2016-0409

VII. Wirngo FE, Lambert MN, Jeppesen PB. The Physiological Effects of Dandelion (Taraxacum Officinale) in Type 2 Diabetes. Rev Diabet Stud. 2016;13(2-3):113-131. doi:10.1900/RDS.2016.13.113

VIII. Nguyen C, Mehaidli A, Baskaran K, et al. Dandelion Root and Lemongrass Extracts Induce Apoptosis, Enhance Chemotherapeutic Efficacy, and Reduce Tumour Xenograft Growth In Vivo in Prostate Cancer. Evid Based Complement Alternat Med. 2019; 2019:2951428. Published 2019 Jul 17. doi:10.1155/2019/2951428

IX. Yang Y, Li S. Dandelion Extracts Protect Human Skin Fibroblasts from UVB Damage and Cellular Senescence. Oxid Med Cell Longev. 2015 ; 2015:619560. doi:10.1155/2015/619560

X. Źródło ryciny: Droga do natury