Mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi)
Mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi, ang. bearberry) – krzew z rodziny Wrzosowatych (Ericaceae), występujący w Azji, Ameryce Północnej i w Europie. W Polsce można ją spotkać na niżu, w lasach sosnowych, w zaroślach, na kamienistych zboczach i występach skalnych, w strefie umiarkowanej i arktycznej półkuli północnej, po piętro alpejskie, przy czym preferuje gleby lekkie, próchnicze z kwaśnym odczynem. Jest to roślina rosnąca nawet 100 lat. Może rosnąć na wysokość 30-100 cm. Co ciekawe krótkoogonowe, łopatkowe, skórzaste liście mącznicy są zielone również zimową porą. Natomiast w okresie od kwietnia do czerwca można u niej spotkać drobne, dzwoneczkowate, białe kwiaty. Owoce są czerwone, a w przekroju drobnoziarniste.
Surowcem zielarskim jest liść mącznicy lekarskiej (Folium Uvae ursi) stosowany po wysuszeniu. Należy jednak unikać zbierania i stosowania zbrunatnionych liści.
SKŁADNIKI AKTYWNE
Liść mącznicy zawiera w swoim składzie glikozydy fenolowe (arbutyna i metyloarbutyna – od 5 do 12%), flawonoidy (np. glikozyd flawonowy – hiperozyd) i garbniki estrowe (6- 19% gallotanin), estry arbutyny z kwasem galusowym, wolny hydrochinon, flawonoidy (do 1,5% – hiperozyd, kwercetyna, mirycetyna), triterpeny (kwas ursolowy do 0,75%), kwasy polifenolowe (kwas chinowy, kwas elagowy, kwas galusowy do 6%)
DZIAŁANIE
Mącznica lekarska wykazuje działanie moczopędne, antyseptyczne na drogi moczowe, antybakteryjne i ściągające, a także antynowotworowe.
WŁAŚCIWOŚCI LECZNICZE
Surowiec jest stosowany w przypadku chronicznego zapalenia przewodów moczowych (zwłaszcza bakteryjnego), przy biegunce oraz w przypadku krwawień z przewodu pokarmowego. Po podaniu surowca glikozydy fenolowe przechodzą do moczu, a w jego lekko zasadowym środowisku część z nich ulega hydrolizie z powstaniem aktywnego hydrochinonu, który posiada dosyć szerokie spektrum działania antybakteryjnego (Staphylococcus albus, Streptococcus faecalis, Pseudomonas aeruginosa, Proteus sp. oraz ich antybiotykooporne formy). Alkalizacja moczu np. diuramidem zwiększa aktywność antybakteryjną hydrochinonu. Działanie antybakteryjne wykazują również: kwas galusowy, kwas ursolowy i niektóre flawonoidy. Powodują one pewne zwiększenie ilości wydalanego moczu, a w większym stopniu usuwanie jonów sodu i chloru. Pomocniczo stosuje się ją w leczeniu kamicy moczanowej, cystynowej i ksantynowej. Ponadto, zawarte w liściach mącznicy garbniki wykazują działanie ściągające na błony śluzowe w przewodzie pokarmowym, zmniejszają przepuszczalność ścian jelit, hamują rozwój bakterii i wiążą wytwarzane przez nie toksyny.
Istnieją również badania potwierdzające właściwości antynowotworowe surowca. Wykazano, że mącznica lekarska hamuje proliferację komórek nowotworowych: MCF-7 (rak piersi z dodatnim receptorem estrogenowym), DU-145 (rak prostaty z negatywnym receptorem androgenowym, niezdolnym do wiązania androgenów), HT-29 (rak okrężnicy), SK-MEL-5 i MDA-MB-435 (czerniak). Za to działanie częściowo odpowiada kwas elagowy, który za sprawą mikroflory jelitowej przekształcany jest do urolityn, które wykazują zarówno działanie estrogenne, jak antyestrogenne. Natomiast w innym badaniu wykazano silne właściwości proapoptotyczne kwasu ursolowego wobec komórek czerniaka złośliwego (linia G361), w których doszło do aktywacji kaspazy-3. Według tego badania po 24 godzinnej ekspozycji na kwas ursolowy liczba komórek nowotworowych czerniaka ulega redukcji do poziomu 44.6% (wartość IC50: 21,2 µM).
Liść mącznicy jest składnikiem preparatu Urosan, natomiast wyciąg wchodzi w skład drażetek Amionin.
PRZECIWWSKAZANIA
Liść mącznicy powinien być stosowany pod kontrolą specjalisty, gdyż większe dawki i dłuższe stosowanie mogą spowodować schorzenia wątroby. U niektórych osób mogą pojawić również wymioty, nudności a barwa moczu może się zmienić na zielonkawo-brązową. Nie należy jej stosować w końcowym okresie ciąży, po operacji nerek i przewodu pokarmowego, w zaawansowanym, zanikowym nieżycie błony śluzowej żołądka i niedokrwistości niedobarwliwej (niedobór hemoglobiny w erytrocytach).
STOSOWANIE
W postaci odwaru lub w mieszankach z innymi ziołami
- Odwar z liści (Decocctum Folium Uvae ursi) – 1,5-2 łyżek liści na szklankę wody należy gotować od 5 do 7 minut, następnie odstawić na 10 minut i przecedzić. Pijemy 1-2 łyżki odwaru co 3 godziny w celu dezynfekcji dróg moczowych (mocz powinien zabarwić się na zielono).
LITERATURA
I. František Starý, Vaclav Jirasek, tłum. Aleksander Ostrowski: Rośliny lecznicze. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa 1982. ISBN: 83-09-00466-4.
II. Władysław Walewski: Towaroznawstwo zielarskie. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. Warszawa 1985. ISBN: 83-200-0968-5.
III. https://www.sciencedirect.com/topics/agricultural-and-biological-sciences/arctostaphylos-uva-ursi
IV. Aleksander (red.) Ożarowski: Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy. Państwowy Zakład wydawnictw Lekarskich. Warszawa 1983. ISBN: 83-200-0640-6.
V. Dietmar Aichele, Marianne Golte-Bechtle, tłum. Helena Terpińska-Ostrowska: Jaki to kwiat?. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa 1984. ISBN 83-09-00687-X.
VI. Ryszard Amarowicz, Michał Janiak: Hydrolysable Tannins. Reference Module in Food Science, Encyclopedia of Food Chemistry. 2019, strony: 337-343. Institute of Animal Reproduction and Food Research, Polish Academy of Sciences, Olsztyn, Poland. https://www.webmd.com/vitamins/ai/ingredientmono-350/uva-ursi
VII. Piotr Paduszyński, Ewa Chodurek, Marzena Jaworska-Kik, Arkadiusz Orchel, Anna Kaps, Janusz Kasperczyk: Antyproliferacyjna i proapoptotyczna aktywność kwasu ursolowego w ludzkich komórkach czerniaka złośliwego skóry. Postepy Hig Med Dosw 2018; 72 : 1148-1155; DOI: 10.5604/01.3001.0012.8261
VIII. Źródło ryciny: Regis.gallois – Own work, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3970519.