Bez czarny (Sambucus nigra)
Bez czarny (Sambucus nigra), inaczej dziki bez czarny lub bez lekarski to gatunek drzewokrzewu z rodziny piżmaczkowatych (Adoxaceae, synonim Viburnaceae). Jest rozpowszechniony na terenie całej Europy, za wyjątkiem części Skandynawii, ale można go również spotkać na północy Afryki. Ponadto, osiąga wysokość 5-10 metrów, ma niewielkie wymagania glebowe, a spotkać go można na obrzeżach lasów. Natomiast, kremowe kwiaty, o dosyć intensywnym zapachu zebrane są w płaskie, baldachowate wiechy. Okres kwitnienia przypada w czerwcu, a w sierpniu ukazują się jego ciemnofioletowe jagody, zebrane w wzniesione owocostany.
Wykorzystywany jest jako roślina lecznicza, kosmetyczna, ozdobna i jadalna. Nie należy spożywać surowych i nieprzetworzonych owoców ze względu na zawartość sambucyny i sambunigryny – glikozydów cyjanogennych (podczas gotowania tracą one właściwości trujące).
Do celów leczniczych stosuje się przetworzone owoce oraz kwiaty i liście, a rzadziej korzeń i korę bzu czarnego.
SKŁADNIKI AKTYWNE
Kwiat bzu czarnego zawiera białka (2,5%), aminokwasy (9%), garbniki, śluzy i olejek eteryczny oraz minerały. Natomiast, zawartość polifenoli jest tu wyższa niż w owocach, a w ich składzie wymienić można m.in. rutynę, kwas chlorogenowy i jego pochodne, związki kumarynowe, pochodne kwercytyny i kemferolu, a także naringeninę, Do zawartych tu polfenoli zaliczamy również: katechiny (w tym epikatechiny) oraz procyjanidyny.
Owoc bzu czarnego zawiera węglowodany (6,8-10,4% wagowo, w tym pektyny i ich pochodne), białka (ok. 2,8%), kwasy organiczne (1,0-1,3%, w tym kwas cytrynowy, jabłkowy, szikimowy i fumarowy), glikozydy cyjanogenne (sambucyna, sambunigryna) i olejek eteryczny, a także witaminy (m.in. witamina C) i minerały (potas, fosfor, wapń, magnez, żelazo, cynk, mangan i miedź). Ponadto, w owocach wykryto śladowe ilości metali ciężkich: kadmu i ołowiu oraz azotany. Natomiast, ważnymi związkami aktywnymi są tu polifenole, w tym chlorogenowy i jego pochodne, flawonoidy (kwercetyna, rutyna, izokwercytryna, 3-O-
Liście zawierają m.in. białka (3,3%), aminokwasy (11,5%).
DZIAŁANIE
Kwiaty – wykazują działanie napotne, moczopędne, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, redukujące gorączkę, usuwające toksyny.
Owoce – oprócz właściwości, które wykazują kwiaty, działają przeczyszczająco, antyoksydacyjnie.
WŁAŚCIWOŚCI LECZNICZE
- Kwiaty – zawierają rutynę i dzięki temu zwiększają elastyczność naczyń krwionośnych i uszczelniają ich ściany. Działają również napotnie i moczopędnie, dzięki czemu można je stosować do zbicia temperatury przy gorączce lub do usuwania toksyn. Znalazła również zastosowanie przy leczeniu zapaleniu oskrzeli i udrożnianiu układu oddechowego z zalegającej wydzieliny. Stosuje się je także, przy leczeniu reumatyzmu oraz w nerwobólach. Ponadto, odwar z kwiatów stosuje się w formie płukanek, przy zapaleniu jamy ustnej i w anginie.
- Owoce (przetworzone) – wykazują działanie napotne, moczopędne (w mniejszym stopniu niż kwiaty), a także rozkurczowe, przeciwbólowe i przeczyszczające, przy czym usuwają również toksyny i szkodliwe produkty przemiany materii (z krwi). Podobnie jak kwiaty, mają także działanie przeciwzapalne i antyreumatyczne. Owoce stosuje się zwykle z rana przy nerwobólach i zaparciach. Natomiast, powidła z owoców stosuje się na noc, w celu pozbycia się dolegliwych zaparć lub podczas dnia jako środek na wrzody żołądka lub dwunastnicy. Sok z owoców działa korzystnie na drogi moczowe (niweluje nocne moczenie u dzieci) i działa regulująco przy biegunkach. Ponadto, ważnym zastosowaniem owoców czarnego bzu jest leczenie przeziębienia.
- Liście – wykazują działanie napotne, moczopędne i lekko przeczyszczające. Zwiększają również odporność na choroby zakaźne.
PRZECIWWSKAZANIA
Nie należy spożywać surowych owoców bzu czarnego ze względu na działanie przeczyszczające. Ponadto, niektóre osoby mogą być uczulone na składniki bzu czarnego.
STOSOWANIE
Owoce i kwiat bzu czarnego stosuje się głównie w formie naparów i odwarów, przy czym na przeziębienie z gorączką napar powinien być dosyć gorąca. Ponadto, napar z kwiatów można stosować zewnętrznie zmianach skórnych (działanie przeciwzapalne, przeciwobrzękowe i antyseptyczne).
Napar z kwiatów – łyżkę kwiatów bzu lekarskiego należy zalać wrzątkiem do pełna szklanki. Następnie, całość należy pozostawić pod przykryciem na 15 minut, a po tym czasie przecedzić przez sitko. Napar pijemy 3 razy dziennie (można częściej w zależności od potrzeb).
Odwar z owoców – łyżkę owoców bzu lekarskiego należy zalać zimną wodą do pełna i pozostawić na godzinę. Po czym, całość należy gotować na małym ogniu przez 10 minut. Następnie, po odczekaniu około 15 minut od wyłączenia ognia, odwar należy przecedzić.
LITERATURA
I. https://npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxon/taxonomygenus?id=10679
II. Karolina Młynarczyk, Dorota Walkowiak-Tomczak, Grzegorz P. Łysiak. Bioactive properties of Sambucus nigra L. as a functional ingredient for food and pharmaceutical industry. J Funct Foods. 2018 Jan; 40: 377–390. Published online 2017 Dec 22. doi: 10.1016/j.jff.2017.11.025
III. Jadwiga Górnicka: Apteka Natury. Warszawa, AWM. ISBN: 83-85904-71-9
IV. Ingrid Schönfelder, Peter Schönfelder. Rośliny lecznicze rozpoznawanie, zbiór, stosowanie. 1992, Oficyna Wydawnicza MULTICO.
V. Leksykon ziół. 2011, Ringer Axel Springer.
VI. Źródło zdjęcia: By 阿橋 HQ – 西洋接骨木 Sambucus nigra [英格蘭 Woking, England], CC BY-SA 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=91921951