Arcydzięgiel litwor (Angelica archangelica)
Arcydzięgiel litwor, syn. dzięgiel litwor (Angelica archangelica, syn. A. officinalis) – dwuletnia roślina należąca do rodziny selerowatych (Apiaceae, syn. baldaszkowate, łac. Umbelliferae), występująca w środkowej i północnej części Europy, w tym również w Polsce oraz na zachodzie Syberii. Zwykle spotkać ją można w rejonach podgórskich – w lasach i łąkach, a także w pobliżu dolin rzecznych i wilgotnych zarośli. Arcydzięgiel litwor wytwarza grubą, pustą w środku łodygę dochodzącą do 2 metrów wysokości. U jej szczytu często jest purpurowo nabiegła. Natomiast na długich ogonkach posiada osadzone, 3-4-krotnie pierzaste liście (górne mniejsze). Ich listki są jajowate i nieregularnie ząbkowane, a po roztarciu w rękach wydzielają przyjemny, korzenno-żywiczny zapach. Liście łodygowe (górne) otulone są częściowo dużymi pochwami. Zielonkawo-żółtawe kwiaty ułożone są w formie złożonych baldachów z 5-płatkową koroną i niewyraźnym kielichu. Natomiast owoc stanowi rozłupka składająca się dwóch niełupek.
Surowcem zielarskim jest korzeń o korzenno-gorzkim smaku. Nie należy przechowywać korzeni w otwartym opakowaniu, ze względu na ich właściwości higroskopijne i skłonność do przyciągania owadów swoim zapachem.
SKŁADNIKI AKTYWNE
W składzie korzenia arcydzięgla można odnaleźć wiele dobroczynnych związków, z których najważniejsze to: terpeny (głównie β-felandren, także cymen, kamfen, limonen), laktony (egzaltolid/pentadekanolid, który odpowiada za jego zapach przypominający piżmo). Ważnymi związkami są również związki kumarynowe (pragolaryna, umbeliferon, umbeliprenina) oraz furanokumarynowe (m.in. angelicyna, archangelikaina, bergapten, imperatoryna, ksantotoksol, ksantotoksyna). Arcydzięgiel zawiera ponadto kwasy organiczne (angelikowy, cytrynowy, fumarowy, kawowy, malonowy), fitosterole (β-sytosterol), flawonoidy (archangelenon). Korzeń arcydzięgla zawiera również sole mineralne. Surowiec zawiera olejek eteryczny w ilości od 0,5 do 1%.
Natomiast głównym związkiem czynnym owoców jest α-felandren. Zawiera ponadto triterpeny (α-amyryna), węglowodany (umbeliferoza) i lipidy.
DZIAŁANIE
Korzeń arcydzięgla wykazuje działanie rozkurczowe, moczopędne, wykrztuśne, wzmacniające ośrodek naczynioruchowy i pobudzające trawienie. Ponadto działa napotnie, a zawarty w nim olejek wykazuje pewne działanie antybakteryjne i grzybobójcze oraz znieczulające (na skórę).
WŁAŚCIWOŚCI LECZNICZE
Korzeń arcydzięgla stosowany jest głównie w schorzeniach układu pokarmowego i nerwowego. Zawarte w nim gorycze pobudzają czynności wydzielnicze żołądka pobudzając w nim wytwarzanie pepsyny i pentagastryny. Jednocześnie wzmagają wydzielanie śliny i poprawiają łaknienie. Ponadto działa rozkurczowo na mięśnie gładkie jelit, żołądka i dróg żółciowych jednocześnie łagodząc ich podrażnienie. Dzięki temu może być stosowany w kolce jelitowej, wzdęciach, kurczowych wymiotach i niedrożności jelit. Arcydzięgiel litwor pomaga również w usuwaniu toksyn przez nerki, wzmaga wydalanie moczu i potu dzięki czemu jest wskazany przy zatruciach alkoholem i nikotyną.
Ponadto arcydzięgiel wzmacnia nerwy (stosuje się go w stanach wyczerpania nerwowego), hamuje uczucie niepokoju i pomaga przy bezsenności (zawarta w nim angelicyna działa uspokajająco). Reguluje również pracę serca działanie wzmacniające ośrodek naczynioruchowy. Z tych powodów jest składnikiem preparatów w leczeniu padaczki, histerii i kołatania serca. Jest również środkiem w zimnicy, blednicy, reumatyzmie oraz reguluje krwawienia miesięczne. Również w schorzeniach układu oddechowego: pomaga w zaflegmieniu płuc i kaszlu. Ciekawostką jest fakt, że stanowi on odtrutkę na zatrucie atropiną. Ksantotoksyna, ksantoksol, angelizyna i inne związki furanokumarynowe wykazują działanie fotodynamiczne i zwiększają wytwarzanie pigmentu melaniny w skórze (wspomaga opalanie). Natomiast jego olejek eteryczny wykazuje działanie bakteriobójcze i grzybobójcze.
Arcydzięgiel litwor jest składnikiem mieszanki pięciu polskich ziół, która w działaniu przypomina żeń-szeń.
PRZECIWWSKAZANIA
Nie należy stosować zbyt dużych dawek korzenia arcydzięgla ze względu na ryzyko uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Niektóre osoby są uczulone na składniki korzenia arcydzięgla, co objawia się wysypką i stanem zapalnym skóry. Nie należy również przesadzać z wystawianiem się na słońce przy zażywaniu preparatów z arcydzięgla ze względu na możliwość poparzeń i obrzęków na skórze.
STOSOWANIE
Arcydzięgiel może być stosowany w postaci odwarów, naparów, maceratów na zimno, nalewek lub w mieszance z innymi ziołami. W postaci herbaty stosuje się 2 szklanki na dzień przez 3-4 tygodnie.
LITERATURA
I. prof. dr hab. Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Wydanie V. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1985. ISBN: 83-09-00256-4.
II. František Starý, Vaclav Jirasek, tłum. Aleksander Ostrowski: Rośliny lecznicze. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa 1982. ISBN: 83-09-00466-4.
III. Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski: Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1987.
IV. Władysław Walewski: Towaroznawstwo zielarskie. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. Warszawa 1985. ISBN: 83-200-0968-5.
V. Edyta Überhuber, Jan Schulz: Leki z Bożej apteki, Chrześcijański Instytut Wydawniczy „Znaki Czasu” , Warszawa 2007. ISBN: 978-83-7295-093-2
VI. Źródło ryciny: By Johann Georg Sturm (Painter: Jacob Sturm) – Figure 26 from Deutschlands Flora in Abbildungen at http://www.biolib.de, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=16740310