Wiesiołek dwuletni (Oenothera biennis)
Wiesiołek dwuletni (Oenothera biennis, ang. Evening Primrose) – roślina należąca do rodziny wiesiołkowatych (Onagraceae, syn. Oenotheraceae), oryginalnie pochodząca z Ameryki Północnej. W XVII w. został zawleczony do Europy, a następnie na inne kontynenty. W Polsce został zadomowiony i obecnie występuje dosyć pospolicie na terenie całego kraju. Rośnie w aluwiach nadrzecznych, na przydrożach, nasypach kolejowych i miejscach ruderalnych, preferując gleby suche. Wiesiołek dwuletni rośnie na wysokość 60 – 100 cm. Wytwarza wzniesioną łodygę, a liście w formie różyczki przylegają do ziemi. Żółte kwiaty w kłosie, mają średnicę 3-5 cm. Płatki są krótsze od działek. Okres kwitnienia przypada od czerwca do sierpnia. Kwiaty są silnie pachnące i otwierają się ok. godziny 18-tej, a zamykają o północy.
Surowcem zielarskim jest olej z nasion wiesiołka dwuletniego.
SKŁADNIKI AKTYWNE
Zarówno liście, łodygi jak i nasiona wiesiołka dwuletniego zawierają kwasy tłuszczowe, kwasy fenolowe i flawonoidy. Ekstrakt metanolowy z nadziemnych części rośliny wśród kwasów fenolowych i ich pochodnych zawiera: kwas galusowy i jego estry, kwas 3-p-feruloilochinowy, kwas 3-p-kumaroilochinowy, kwas kwas p-feruloilochinowy, pentozyd kwasu kawowego, kwas elagowy i jego pochodne estrowe oraz laktony (dilakton kwasu salonowego). Natomiast wśród flawonoidów występują glikozydy mirycetyny (np. 3-O-glukuronid mirycetyny), kwercetyny (np. 3-O-glukuronid, diheksozyd, pentozyd) i glikozydy kemferolu (3-O-glukozyd, pentozyd).
Liście
Wodny ekstrakt z liści wiesiołka dwuletniego zawiera polifenole, w tym: elagotaniny (oenoteina A i oenoteina B), kwasy fenolowe (kwas kaftarowy / kwas winowy 2-kawoilu) oraz flawonoidy (glukuronid kwercetyny i glukuronid kemferolu). Ponadto liście zawierają węglowodany, w tym: glukozę, mannozę, galaktozę, arabinozę oraz kwas galakturonowy i glukuronowy.
Korzenie
Korzeń wiesiołka zawiera fitosterole (sitosterol, oenoteralanosterol A i oenoteralanosterol B), triterpenoidy (kwas maslinowy i oleanolowy). Ponadto zawiera garbniki (kwasy: galusowy, tetrametyloellagowy i 2,7,8-trimetyloelagowy oraz oenostacyna) oraz węglowodany (glukoza, mannoza, arabinoza i galaktoza oraz kwasy: glukuronowy i galakturonowy). W metanolowym ekstrakcie z korzenie wiesiołka zidentyfikowano również ksanton (9-oksoksanten) oraz jego pochodne (dihydroksyprenyloksanton i diglukozyd cetoleililu).
Nasiona
Nasiona wiesiołka dwuletniego są bogate w białka, minerały (wapń, potas, magnez) i witaminy (A, B, C i E) oraz węglowodany (celuloza, skrobia, dekstryna). Ponadto zawierają ok. 20% oleju, w którego skład wchodzą kwasy tłuszczowe, alkohole alifatyczne, sterole i polifenole. Spośród najważniejszych składników oleju z nasion wymienić należy nienasycone kwasy tłuszczowe: linolowy – omega-6 (70–74%) i γ-linolenowy – omega-3 (8–10%). Olej z wiesiołka zawiera również kwasy: oleinowy, palmitynowy, stearynowy, wakcenowy, eikozenowy oraz eikozanowy. Natomiast fosfolipidy i alkohole alifatyczne stanowią niewielką część frakcji oleistej (odpowiednio: 0,05% i 0,079%)
DZIAŁANIE
Wiesiołek dwuletni wykazuje działanie powlekające, regenerujące, przeciwzapalne i przeciwzakrzepowe.
WŁAŚCIWOŚCI LECZNICZE
Wiesiołek dwuletni zawiera spore ilości kwasu linolowego, a mniejsze ilości kwasu gamma-linolenowego (GLA). Obydwa związki są prekursorami eikozanoidów o działaniu przeciwzapalnym. W normalnych warunkach w organizmie człowieka z kwasu linolowego za sprawą enzymu Δ-6-desaturazy powstaje kwas gamma-linolenowy. U osób chorujących na atopowe zapalenie skóry obserwuje się spadek aktywności enzymu Δ-6-desaturazy. Z tego powodu zaleca się spożywanie oleju z wiesiołka u osób z atopowym zapaleniem skóry.
Po spożyciu w organizmie człowieka kwas gamma-linolenowy ulega wydłużeniu do kwasu dihomo-γ-linolenowego (za sprawą enzymu elongazy), a następnie do kwasu 15-hydroksyeikozatrienowego (z udziałem 15-lipoksygenazy) wykazującego działanie przeciwzapalne i antyproliferacyjne. W ten sposób właściwy poziom kwasu gamma-linolenowego wiąże się z hamowaniem aktywności mediatorów stanu zapalnego. Ma to znaczenie w leczeniu stanów zapalnych skóry. Kwas linolowy i γ-linolenowy służą również jako prekursor w syntezie kwasu arachidonowego, który jest z kolei wymagany do produkcji związków prozapalnych (prostaglandyny serii 2 i leukotrieny serii 4) i przeciwzapalnych (lipoksyny LXA4 i LXB4). Jednakże metabolizm kwasów: linolowego i γ-linolenowego do kwasu arachidonowego zachodzi w skórze intensywniej głównie w warunkach stresu oksydacyjnego (np. narażenie na promieniowanie UV).
Ze względu na zawartość kwasu linolowego i γ-linolenowego wiesiołek dwuletni wykazuje właściwości regenerujące i wygładzające skórę oraz wzmacniające barierę lipidową. Efekt ten jest obserwuje się zarówno po stosowaniu doustnym jak i miejscowym. Olej z wiesiołka jest szczególnie polecany u osób z trądzikiem, które leczą się izotretynoiną, ponieważ ma on korzystny wpływ na błonę śluzową (poprawia gospodarkę wodną organizmu). W podobny sposób działa on korzystnie u osób z problemami oczu takimi jak: suchość, pieczenie i wrażliwość na światło.
Ponadto kwas γ-linolenowy, jako prekursor przeciwzapalnych eikozanoidów (prostaglandyna E1 – PGE1 i kwas 15-hydroksyeikozatetraenowy – 15-HETE) bierze udział w regulacji rogowacenia naskórka, przeciwdziałając nadmiernemu niekontrolowanemu dzieleniu się komórek. W ten sam sposób olej z wiesiołka hamuje nadmierną proliferację komórek mięśni gładkich i zapobiega tworzeniu się blaszki miażdżycowej. Sugeruje się że nienasycone kwasy tłuszczowe zmniejszają również poziom LDL i triglicerydów.
Kilka zdań o kwasie γ-linolenowym
Kwas gamma-linolenowy (GLA) jest w naszym organizmie syntetyzowany z innych kwasów tłuszczowych, jednak w pewnych warunkach (wysoki poziom cholesterolu, nieprawidłowa dieta) jego synteza zostaje zahamowana, czego skutkiem mogą być problemy reumatyczne lub stany zapalne skóry. Jego niedobór powoduje również suchość skóry, osłabnięcie ochrony przed szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi oraz sprzyja powstawaniu zmarszczek. Zawarty w oleju z wiesiołka kwas gamma-linolenowy wzmacnia układ krążenia, pobudza działanie układu odpornościowego, a jako prekursor hormonów może być stosowany na dolegliwości miesiączkowe i menopauzalne (również na problemy jelitowe z tym związane).
Właściwości antynowotworowe
Ponadto kwas γ-linolenowy zmniejsza prawdopodobieństwo zapadnięcia na choroby nowotworowe oraz usprawnia terapię antynowotworową w przypadku raka piersi oraz przypuszczalnie w raku endometrium (również w złośliwych postaciach), jajnika, żołądka i przewodów ślinowych. W nowotworach tych onkogen receptora ludzkiego naskórkowego czynnika wzrostu 2 (HER-2/neu) ulega nadekspresji. Onkogen ten jest przyczyną szybkiego i niekontrolowanego wzrostu komórek. Kwas γ-linolenowy prowadzi do wzrostu poziomu czynnika transkrypcyjnego – ETV4 (inna nazwa: aktywator wzmacniacza poliomawirusa 3 – PEA3). Czynnik ten jest supresorem transkrypcji onkogenu – HER-2/neu (hamuje syntezę receptora ludzkiego naskórkowego czynnika wzrostu 2). Ponadto kwas ten powoduje wzrost ekspresji genu supresora przerzutowania – NM23. Czynnik ten poprzez hamowanie angiogenezy i migracji komórek nowotworowych hamuje powstawanie przerzutów.
Ziele wiesiołka
Wykazano, że wodnoalkoholowy ekstrakt z ziela wiesiołka dwuletniego wykazuje średnie działanie przeciwgrzybicze w stosunku do drożdżaków: Candida albicans i C. parapsilosis (MIC: 50 μg/ml). Ponadto ten sam ekstrakt hamuje podział komórek czerniaka (linia A375) i migrację oraz wspomaga jego apoptozę. W innym badaniu wykazano działanie przeciwzapalne tego ekstraktu (na modelu zapalenia małżowiny usznej).
Natomiast rozpuszczalny w wodzie ekstrakt uzyskany z hodowli komórkowej liści wiesiołka dwuletniego (hodowla poprzez indukcję proliferacji komórek merystematycznych) wykazuje działanie przeciwzmarszczkowe. Zawarte w nim lignany (salwadorazyd i liriodendryna) i triterpeny (kwas azjatycki, arjunolowy, myriantowy i hederagenina) stymulują syntezę prokolagenu I, białek macierzy zewnątrzkomórkowej i polimeryzację aktyny. W ten sposób ekstrakt ten może być stosowany do poprawy jędrności i elastyczności skóry. Efekt ten występuje również w starzeniu się skóry wywołanym przez stres.
Korzeń wiesiołka
W ekstrakcie z korzenia wiesiołka dwuletniego wykryto elagotaninę (oenoteinę B), która ma właściwości antynowotworowe. Związek ten zapobiega interakcją pomiędzy cząsteczką programowanej śmierci komórki (PD-1) z jego ligandem (PD-L1). Cząsteczka PD-1 jest obecna na powierzchni limfocytów T. Natomiast jej ligand obecny jest na powierzchni niektórych komórek nowotworowych. Interakcja tych dwóch białek prowadzi do stłumienia aktywności antynowotworowej limfocytów T. Wykazano, że ekstrakt z korzenia wiesiołka blokuje tą interakcję przez co zwiększa działanie antynowotworowe układu odpornościowego. Ma to znaczenie w terapii nowotworów płuc, piersi, pęcherza moczowego, szyjki macicy, żołądka, a także czerniaka.
PRZECIWWSKAZANIA
Z powodu wzrostu poziomu czynnika transkrypcyjnego ETV4 przez kwas γ-linolenowy odradza się jego stosowanie w mięsaku Ewinga i pozakostnym mięsaku Ewinga.
STOSOWANIE
Olej z wiesiołka dwuletniego stosuje się od 1/2 – 1 łyżeczki na dzień (u dzieci do 3 roku życia stosuje się 1/4 łyżeczki). W sztuce kulinarnej można stosować wszystkie części wiesiołka, ponieważ są one jadalne (również korzenie). Można je dodawać m.in. do zup lub robiąc sałatki (młode liście, pędy, kwiaty, a także zielone strąki). Nadają one potrawom pieprznego aromatu.
LITERATURA
I. Penelope Ody, tłum. Małgorzata Garbarczyk: Uzdrawiająca moc ziół. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2008. ISBN: 978-83-7073-644-6.
II.Timoszuk M, Bielawska K, Skrzydlewska E. Evening Primrose (Oenothera biennis) Biological Activity Dependent on Chemical Composition. Antioxidants (Basel). 2018 Aug 14;7(8):108. doi: 10.3390/antiox7080108. PMID: 30110920; PMCID: PMC6116039.
III. Fecker R, Buda V, Alexa E, Avram S, Pavel IZ, Muntean D, Cocan I, Watz C, Minda D, Dehelean CA, Soica C, Danciu C. Phytochemical and Biological Screening of Oenothera Biennis L. Hydroalcoholic Extract. Biomolecules. 2020 May 26;10(6):818. doi: 10.3390/biom10060818. PMID: 32466573; PMCID: PMC7356052.
IV. Ceccacci S, Roger K, Metatla I, Chhuon C, Tighanimine K, Fumagalli S, De Lucia A, Pranke I, Cordier C, Monti MC, Guerrera IC. Promitotic Action of Oenothera biennis on Senescent Human Dermal Fibroblasts. Int J Mol Sci. 2022 Dec 2;23(23):15153. doi: 10.3390/ijms232315153. PMID: 36499490; PMCID: PMC9735661.
V. Dietmar Aichele, Marianne Golte-Bechtle, tłum. Helena Terpińska-Ostrowska: Jaki to kwiat?. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa 1984. ISBN 83-09-00687-X.
VI. Lee EJ, Kim YS, Kim JH, Woo KW, Park YH, Ha JH, Li W, Kim TI, An BK, Cho HW, Han JH, Choi JG, Chung HS. Uncovering the colorectal cancer immunotherapeutic potential: Evening primrose (Oenothera biennis) root extract and its active compound oenothein B targeting the PD-1/PD-L1 blockade. Phytomedicine. 2024 Mar;125:155370. doi: 10.1016/j.phymed.2024.155370. Epub 2024 Jan 17. PMID: 38266440.
VII. Źródło ryciny: Forest & Kim Starr, CC BY 3.0 us, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=71811850